Mục đích của những trang này nhằm chú tâm vào í nghĩa sâu và xa Niệm
Xứ của Đức Phật (Satipaṭṭhāna), và những hướng dẫn ban đầu để hiểu lời dạy
nầy rồi áp dụng vào thực hành.
Sách này phát hành nhằm mục đích khẳng định dứt khoát rõ ràng hệ thống
trau dồi chánh niệm như lời Phật dạy trong bài kinh Niệm Xứ, vẫn cung cấp
phương pháp đơn giản và trực tiếp nhất, triệt để và hiệu quả nhất để huấn
luyện và phát triển tâm từ cách thích ứng với những công việc và rắc rối
hàng ngày đến mục đích cao nhất của việc luyện tâm: có được tâm giải thoát
bất động trước ba kiều nữ Tham, Sân và Si.
Lời dạy của Đức Phật cho ta những sự khác biệt rất rõ về những phương
pháp luyện tâm và đề mục hành thiền, thích hợp cho mỗi nhu cầu khác nhau
của cá nhân, tính cách và khả năng. Tuy nhiên tất cả những phương pháp nầy
rốt cuộc tập trung vào cách chánh niệm mà chính bậc Đại Sư gọi là con
đường duy nhất (ekāyano maggo). Do đó, đúng ra Chánh niệm có thể gọi là
‘trọng tâm Thiền Phật Giáo’ (dhammahadaya). Thật ra cốt tử của Trọng tâm
nầy chính là trung tâm của tất cả các dòng máu luân lưu trong khắp cơ thể
Giáo pháp (dhamma kāya).
Tầm vóc của phương pháp Chánh Niệm
Cách Chánh Niệm cổ xưa nầy được thực hành hôm nay cũng như đã từng thực
hành cách đây hai ngàn năm trăm năm. Chánh niệm được áp dụng trong những
vùng đất ở phương Tây cũng như phương Đông; giữa những rối rắm cuộc đời
cũng như trong những sinh hoạt bình dị trong cốc của tu sĩ.
Thật ra Chánh Niệm là nền tảng cơ bản không thể thiếu được của Chánh
Mạng và Chánh Tư Duy- khắp mọi nơi, bất cứ lúc nào cho tất cả mọi người.
Chánh Niệm là một thông điệp sống động cho tất cả: không những chỉ dành
cho những đệ tử chân chính của Đức Phật và Giáo lý của Ngài (Dhamma), mà
cho tất cả những ai đang ra sức luyện cái tâm khó kiểm soát nầy, và những
ai tha thiết mong phát huy những năng lực tiềm ẩn của tâm để có sức mạnh
và hạnh phúc cao vượt hơn.
Những lời đầu tiên của bài Kinh nói lên mục đích chính của nó, được
diễn tả rằng phương pháp nầy giúp ‘vượt qua sầu não, đoạn tận khổ ưu’.
Phải chăng đó chỉ là những gì mọi người mong ước? Đau khổ là kinh nghiệm
phổ thông của con người, và do đó phương pháp triệt để chinh phục nó, là
mối quan tâm phổ biến của nhân loại. Cho dù mỗi cá nhân rốt cùng có thể
diệt Khổ, vẫn còn xa vời con đường chánh niệm được chỉ dẫn rõ trong bài
Kinh nầy. Và hơn thế nữa: từ những giai đoạn sơ khởi nhất của con đường
nầy, cách chánh niệm đúng sẽ chỉ thẳng và mang lại kết quả có thể thấy
ngay trong tính hiệu quả của nó, bằng cách vượt khổ trong nhiều chiến trận
đơn độc. Những kết qủa thực tiễn như thế, theo nghĩa hạnh phúc, ắt hẳn có
tầm cực kỳ quan trọng đối với tất cả mọi người, hơn nữa chánh niệm giúp
phát triển tâm có hiệu quả nhất.
Mục đích chính của Satipaṭṭhāna rốt cùng không gì hơn là Thoát Khổ, là
mục tiêu tối hậu trong giáo pháp của Đức Phật - Nibbāna. Con đường thẳng
và trực chỉ đến cứu cánh nầy, như được chỉ dẫn trong bài Kinh
Satipaṭṭhāna, tuy nhiên muốn tiến bộ liên tục trên con đường đòi hỏi duy
trì nổ lực hành thiền, và áp dụng chánh niệm vào vài đối tượng được chọn
lọc thích hợp với mỗi cá nhân.
Trong những trang nầy sẽ cho những điều hướng dẫn sơ khởi, ngắn gọn để
thực hành.
Nhưng, áp dụng Chánh niệm tổng quát vào mức sinh hoạt trong đời sống
hằng ngày sẽ không giảm đi tầm quan trọng chút nào trong việc phấn đấu đến
cứu cánh tuyệt đối. Việc đó sẽ hỗ trợ vô giá trong quá trình tăng cường và
chuyên sâu chánh niệm. Nó sẽ in sâu hơn vào tâm khảm thái độ chánh niệm,
những tâm trạng phổ biến vẫn chưa thuần và làm quen với ‘tâm khí’ của nó.
Kết quả hữu hiệu của nó, trong lãnh vực nông cạn ở đời, sẽ bổ sung dần dẫn
đến tầm ứng dụng rộng hơn, và sẽ là nguồn cổ vũ để thực hành có hệ thống
nhắm đến cứu cánh tuyệt đối. Vì lý do đó, chú tâm đặc biệt vào những
phương diện tổng quát của Chánh Niệm, nghĩa là vị trí của nó trong đời
sống vật chất của con người nói chung được đề cập ở đây.
Trong bài Kinh Satipaṭṭhāna tồn tại năng lực sáng tạo cũng như lời kêu
gọi thường xuyên và phổ biến cho nhân loại một chân pháp Giác Ngộ. Bài
Kinh vừa có tầm sâu lại có tầm rộng, vừa giản dị lại uyên thâm nhằm cung
cấp nền tảng và khuôn khổ của pháp sống động cho tất cả, hay, ít nhất, cho
số lượng lớn nhân loại vẫn đang phát triển không còn dễ bị ảnh hưởng bởi
các loại thuốc an thần tôn giáo hay tôn giáo giả tạo, trong đời sống và
tâm trí họ chưa cảm thấy cấp bách trong những vấn đề cơ bản loại giải
quyết gọi là không-vật chất nầy mà không có khoa học nào hay niềm tin tôn
giáo nào có thể cho được. Nhằm mục đích đó Satipaṭṭhāna diệu pháp cho
tất cả, cơ bản phải nói chi tiết cách áp dụng phương pháp nầy
vào những vấn đề và điều kiện sống hiện đại. Ở đây, trong giới hạn của
những trang nầy, chỉ trình bày những chỉ dẫn ngắn gọn. Những chi tiết hay
bổ sung chắc phải để dành cho dịp khác hoặc cho những cây bút khác.
Vì lợi ích của những người, đặc biệt ở Phương Tây, chưa quen nhiều với
văn chương Phật Giáo, vài mẫu tin sau đây, về những sách cần thiết mà
truyền thống Satipaṭṭhāna căn cứ vào.
Bài Kinh, tựa bài Kinh và chú giải
‘Bài Kinh Tứ Niệm Xứ’ nguyên bản gốc của Đức Phật xuất hiện hai lần
trong kinh tạng Phật Giáo (1) là bài kinh thứ 10 trong cuốn ‘Trung Bộ
Kinh’ (Majjhima Nikāya), (2) là bài Kinh thứ 22 trong cuốn ‘Trường Bộ
Kinh’ (Dīgha Nikāya) với tựa đề là Mahā-Satipaṭṭhāna Sutta, nghĩa là, Kinh
Đại Niệm Xứ,etc. Bài sau khác bài trước chỉ mô tả về Tứ Diệu Đế, bao gồm
trong phần ‘Qúan Tâm’ liên quan đến chúng. Trong việc xuất bản hiện nay,
bản thứ hai và dài hơn được xuất bản như Phần hai, và sau đó, liên quan
ngắn gọn đến "Bài Kinh’.
Tựa bài Kinh- Trong thuật ngữ Pali ghép ‘sati-paṭṭhāna’, chữ đầu
tiên, sati (Sanskrit: smrti), trước tiên có nghĩa là ‘trí nhớ’,
‘ghi nhớ’. Tuy nhiên, theo cách dùng Phật giáo và đặc biệt theo kinh điển
Pali, chỉ thỉnh thoảng có nghĩa nhớ những sự kiện quá khứ, còn đa phần đều
liên quan đến hiện tại, và như là thuật ngữ tâm lý chung, nó mang nghĩa
‘chú tâm’ hay ‘tỉnh giác’., nhưng vẫn thường sử dụng trong kinh điển Pali
được giới hạn vào loại chú tâm mà, theo ý nghĩa Phật pháp, là tốt, khéo
hay đúng (kusala). Nên chú ý rằng chúng tôi đã dành riêng từ ‘niệm’, chỉ
để sử dụng sau nầy. ‘Sati’, theo nghĩa nầy, là chi thứ bảy trong Bát Chánh
Đạo, với cái tên là Chánh Niệm (Sammā-sati), được diễn giải như Tứ Niệm Xứ
(Satipaṭṭhāna).
Phần thứ hai của từ ghép, paṭṭhāna, thay vì upaṭṭhāna,
nghĩa đen, ‘đặt gần (tâm của mình), cùng với hiện tại, duy trì giác tỉnh
vững vàng. Theo những cấu trúc văn phạm khác nhau, diễn giải nầy thường
được dùng kèm với ‘niệm’, thí dụ trong bài Kinh của chúng ta, satiṃ
upaṭṭhapetvā, nghĩa đen là ‘ thường chánh niệm trên thực tại’. Hơn
nữa, trong bản Sanskrit có lẽ rất cũ, tựa bài Kinh là Smrti-
upasthāna-sūtra. Theo giảng giải đó, từ hoàn chỉnh có thể dùng là ‘Thực
tại Chánh niệm’.
Giữa nhiều cách diễn giải tựa bài Kinh,Chú giải nhắc đến bốn đề mục hay
quán niệm (thân,v.v..),liên quan trong bài Kinh, là ‘nơi chính’ (padhānam
ṭhānaṃ) hay địa hạt thích hợp của Niệm; điều nầy gợi lên một từ diễn dịch
là ‘Địa Hạt Niệm’ hay ‘Niệm Xứ’, và từ sau được dùng ở đây.
Tuy nhiên, từ Pali Satipaṭṭhāna nên được độc giả Phương Tây làm quen
khi đọc các tác phẩm trong văn học Phật Giáo, như trong trường hợp những
thuật ngữ như Kamma (Karma), Dhamma, etc.
Bản Chú Giải về bài Kinh được bao gồm trong những tác phẩm bình luận về
hai bộ sưu tập kinh điển đã đề cập trước.Những bản chú giải nầy, ít nhất
có dữ kiện, ngày tháng, hầu như chắc thật với thời kỳ khai sinh Giáo Pháp.
Tuy nhiên, bản gốc hoàn hảo trong tất cả các bản chú giải cổ về kinh điển
Phật Giáo bằng tiếng Pali không còn tồn tại đến thế kỷ thứ tư sau Công
nguyên. Bản mà chúng tôi có bây giờ là bản dịch lại, và một phần có lẽ
viết lại bằng tiếng Pali từ bản bằng tiếng Tích được tìm thấy ở Ceylon.
Bản dịch thành Pali nầy được Buddhaghosa- nhà đại học giả và chú giải vào
thế kỷ thứ tư sau Công nguyên. Ngoài những mẫu chuyện minh hoạ, Người viết
thêm đôi lời bình phẩm của riêng mình vào những gì đã có trong truyền
thống Ceylon.
Từ khi có bản tiếng Anh trung thực của Chú Giải đó do Đại Lão Hoà
Thượng Đại Đức Soma ở Ceylon (1960), được xem như không cần thiết nhắc lại
ở đây đầy đủ tài liệu nầy. Tuy nhiên, bản chú giải đó được sử dụng cho
những chú thích của bài Kinh, và một ít đoạn có lợi ích phổ biến lấy từ
bản Chú Giải đó được liệt kê vào Phần hợp Tuyển thành Phần Ba của cuốn
sách nầy.
Tuy nhiên đối với những ai thích làm quen với tài liệu bình luận đầy đủ
liên quan đến bài Kinh của chúng tôi, việc nghiên cứu chú giải trong bản
dịch của Đại Đức Soma sẽ rất bổ ích. Ngoài tầm quan trọng trực tiếp của nó
đối với đề tài của chúng tôi, bản Chú Giải chứa một tài sản tư liệu về
Phật pháp quan trọng khác nhau, và, cũng có những chuyện cổ tích khơi dậy
quyết tâm và anh hùng tính trong Con Đường Duy Nhất do chư vị tu sĩ thời
xưa đã trải qua, và lướt qua những thông tin chi tiết về pháp hành của chư
tiền bối.
Satipaṭṭhāna truyền thống Đông Phương
Không có bài Kinh nào của Đức Phật, ngay cả bài Kinh đầu tiên của Ngài,
‘bài Kinh ở Benares’ nổi tiếng, được ưa chuộng trong các nước Phật Giáo ở
Phương Đông gắn bó với truyền thống không pha trộn của giáo pháp nguyên
thủy, như bài Kinh Satipaṭṭhāna được phổ biến và tôn kính như thế.
Ví dụ ở Lanka, hải đảo Ceylon, vào những ngày rằm, Phật tử thuần thành
thọ tám giới trong số mười giới của Sa di, ở suốt ngày và đêm trong tự
viện, họ thường chọn bài kinh nầy để đọc, tụng, lắng nghe và quán tưởng.
Trong nhiều gia đình vẫn còn sách Satipaṭṭhāna được kính cẩn gói trong tấm
vải sạch, và thỉnh thoảng vào chiều tối, được đọc cho mọi người trong gia
đình nghe. Bài Kinh nầy thường được tụng bên giường của Phật tử sắp từ
trần, hầu trong giờ phút cuối đời, tâm họ có thể chấp nhận, được an ủi và
vui tươi nhờ thông điệp Giải Thoát vĩ đại của bậc Đạo Sư. Dù thời đại của
chúng ta có in ấn, ở Ceylon vẫn còn có những bản thảo về Kinh được khắc
trên lá bối, và dâng đến Tàng Kinh Các của tự viện. Một bản sưu tập gần
hai trăm bản thảo như thế của Kinh Satipaṭṭhāna, vài bản có bìa đắc giá,
và được người viết tìm thấy trong một tự viện cổ ở Ceylon.
Việc vô cùng tôn kính đối với một bản kinh điển duy nhất như thế có thể
một phần quy cho sự kiện rằng Kinh Satipaṭṭhāna là một trong rất ít những
bài Kinh mà chính bậc Đạo Sư đã chọn bằng cách giới thiệu và kết luận một
cách xác định rõ ràng và long trọng. Nhưng chỉ bài Kinh nầy thôi sẽ không
đủ để giải thích sự kiên trì qua hằng ngàn năm về sự tôn kính đặc biệt như
thế.
Mong lời dạy bất tử nầy của Đức Phật tiếp tục có năng lực đem lại lợi
ích, ngay cả địa điểm và thời gian cách rất xa nguồn gốc ban đầu của nó, ở
Tây Bán cầu. Mong lời dạy nầy là chiếc cầu nối liền các chủng tộc, bằng
cách chỉ ra những gốc rễ phổ biến của bản chất loài người và tương lai phổ
biến việc điều khiển cái tâm cao thượng vượt trên định mệnh con người.
Hợp Tuyển
Bây giờ giới thiệu với độc giả hai phần đầu của cuốn sách nầy – bài
tiểu luận và Văn bản cơ bản- Vẫn cần thêm vài lời vào Phần Thứ Ba trong
những văn bản Phật giáo đính kèm có giá trị cho Chánh Niệm được sưu tập.
Những văn bản nầy sẽ cho sinh viên nhiệt thành nhất lời giải thích bổ
sung vào bài kinh và trình bày những phương diện áp dụng của Niệm Xứ mà
chỉ nói lướt qua hay không đề cập đến ở hai chương trước. Bản hợp tuyển
nầy có ý như là cuốn sách có nguồn gốc về đề tài của nó; nhưng vượt trên
mục đích cung cấp dữ liệu với mong ước rằng nó sẽ là sách gối đầu giường
để độc giả thường xuyên đọc đi đọc lại hầu phát sinh nguồn cảm hứng mới.
Phần chính yếu của những văn bản nầy được trích ra từ Kinh điển Pali
của phái Theravāda, trong đó lời dạy của Đức Phật hằng được gìn giữ trong
truyền thống cổ xưa nhất và trung thành nhất. Từ Tạng Kinh (Sutta piṭaka)
của Kinh Điển đó, đặc biệt Tương Ưng Bộ Kinh là nguồn tài liệu phong phú
của các văn bản về Satipaṭṭhāna: trước hết trong Bộ có tên Satipaṭṭhāna,
Satipaṭṭhāna – Saṃyutta; trong Anuruddha- Saṃyutta, gọi tên sau khi vị
Alahán vĩ đại- người thực hành rất thuần thục Niệm Xứ (Satipaṭṭhāna); và
cuối cùng, trong Saḷāyatana -Saṃyutta, Bộ văn bản về Lục Căn, chứa nhiều
dữ liệu có giá trị lớn về sự phát triển quán sát (vipassana) vào những
tiến trình tâm nhận thức cơ bản.
Mặc dù sưu tập nầy nhấn mạnh vào văn chương Theravāda, nên lược bỏ nếu
tiếng vang phát sanh từ Satipaṭṭhāna trong văn chương tiền Mahāyāna sẽ
không được nghe ở đây.
Những bản Kinh tiền Mahayāna được trình bày lại ở đây bằng cách trích
từ hợp tuyển của Santideva, Siksa- samuccaya Bodhicaryāvatāra, chỉ
cho thấy ông đánh giá sâu tầm quan trọng của Chánh Niệm trong khuôn khổ
của Giáo lí. Vài bài diễn đạt hay và súc tích của Santideva có thể xem như
cổ điển, và nên thường được ghi nhớ bởi những ai đi trên Con đường Chánh
Niệm.
Nếu giá trị cao đó được đặt vào Chánh Niệm và Satipaṭṭhāna trong văn
chương tiền Mahāyāna thì không được phép xem chỉ là cặn bã lịch sử, mà trở
thành lực lượng năng động trong đời sống và tư tưởng của tín đồ, nó có thể
tạo nên một khuôn mẫu có mắc xích vững và gần với nỗ lực tinh thần chung
giữa hai phái Mahāyāna và Theravāda, loại bỏ lý lịch khác nhau giữa hai
phái nầy. Nhằm góp phần đến mục tiêu đó là một trong những lý do có đoạn
về Mahāyāna được trích dẫn ở đây cho người quen với văn chương đó hơn,
chắc có thể được gia tăng thêm nhiều.
Tuy nhiên trong sự kết hợp nầy hai phái phải nhớ. Thứ nhất: như chính
Đạo sư nói rất rõ trong bài Kinh, đạt đến giải thoát cuối cùng khỏi khổ
(Niết Bàn) là mục tiêu tối hậu và năng lực nội tại của Satipaṭṭhāna. Nhưng
tín đồ nhiệt tình nhất của lý tưởng Bồ Tát Đại Thừa, trọn đủ cảnh giác hàm
ý và thề đạt được quả vị Phật, cho nên ngừng phấn đấu giải thoát cá nhân
trước khi thành đạt nguyện vọng cao cả. Do vậy, tránh áp dụng Satipaṭṭhāna
vào việc phát triển có phương pháp tuệ quán (Vipassanā) hầu có thể dẫn
người đó, ngay trong đời nầy, nhập dòng (Tư đà hoàn: Sotapatti) nơi chắc
hẳn đưa đến giải thoát cuối cùng, chậm nhất là sau bảy kiếp; và dĩ nhiên,
người đó phải chấm dứt sự nghiệp Bồ tát. Câu thúc như thế áp đặt vào việc
thực hành trọn vẹn Satipaṭṭhāna tạo ra tình huống khá lạ từ quan điểm của
Theravāda và trong hào quang giáo lệnh riêng của Đức Phật. Nhưng nó có thể
như thế, không có nghi ngờ gì cả ai quyết định đi con đường gian khổ đến
quả vị Phật sẽ đòi hỏi mức chánh niệm rất cao và hiểu biết rõ ràng, tỉnh
giác bén nhạy và quyết tâm kiên định, giữa những lúc thăng trầm trong cuộc
đời, những phẩm chất cao quí đó và sáu Ba la mật là điều kiện tiên quyết
để thành đạt quả vị Phật. Và người đó sẽ sống với nổ lực đó, theo con
đường dài, đồng hành với huynh đệ Theravāda. Dĩ nhiên nổ lực cuối cùng
dành cho Giác Ngộ và giải thoát, người đó sẽ phải đến đỉnh Tuệ Quán
(Vipassana) bằng Con Đường Duy Nhất phát triển hoàn mãn Satipaṭṭhāna. Đây
là con đường mà tất cả những ai đã Giải Thoát đã đi và sẽ đi, những vị đó
là Chư Phật, Độc Giác Phật hay A la hán (xem bài kệ trong Phần III, Văn
bản 1).
Trong những phái Mahāyāna ở Viễn Đông, chủ yếu là Thiền Trung Hoa và
Thiền Nhật Bản (Zen) gần với tinh thần Satipaṭṭhāna. Không giữ vững những
khác biệt về phương pháp, những khái niệm triết lý cơ bản, nhiều mắc xích
liên kết vững chắc và thân cận với Satipaṭṭhāna, và đáng tiếc rằng chúng
khó được nhấn mạnh hay chú ý đến. Ví dụ, nhìn chung là mâu thuẩn trực tiếp
với thực tại (kể cả tâm con người), nhập đời sống hằng ngày với hành
thiền, vượt quá tư tưởng khái niệm bằng trực quán và nội chiếu, nhấn mạnh
Tại Đây và Bây Giờ. Tín đồ Zen, do đó sẽ thấy ra Theravada trình bày và
thực hành Satipaṭṭhāna có thể giúp ích cho người đó rất nhiều trên lộ
trình giác ngộ giải thoát. Từ khi văn chương Zen phát triển nhiều ở Phương
Đông, nó sẽ bị lập lại trong những văn bản minh hoạ ở đây thường được sao
chép nơi khác.
Vì lý do không gian, tác giả kiềm chế không thêm vào những âm thanh hợp
tuyển từ Phương Tây cổ đại và hiện đại, cho bản chứng nhận tầm quan trọng
của Chánh Niệm đối với cấu trúc cơ bản và quá trình tiến hoá sau nầy của
tâm con người.
Những nhận xét cuối
Phần đầu cuốn sách nầy, Trọng Tâm Thiền Phật Giáo, cùng với bản
Kinh ngắn hơn, được phát hành ở Ceylon trong hai lần xuất bản (Colombo
1954 & 1956, ‘The Word of Buđha Publishing Committee’). Trong kỳ xuất bản
nầy, cách xa nhiều bổ sung nhỏ và sửa đổi, một chương mới về ‘Niệm Hơi
Thở’ (Ch.6) được bổ sung vào. Bản Kinh ngắn được thay vào bản Kinh dài với
lời giải thích chi tiết của nó về Tứ Diệu Đế, thâu gồm tinh hoa Giáo lý
của Đức Phật.
Một bản tiếng Đức ngắn hơn của phần đầu được bổ sung vào trong phần
Satipaṭṭhāna của tác giả, Der Heilswegbuddhitischer
Geistesschulung, phát hành năm 1950 do Verlag Christiani,
Konstanz. Bản tiếng Đức hợp tuyển được phát hành trong cùng một nhà
xuất bản, với tựa đề là Der einzige Weg (Konstanz1956) từ đó lần
tái bản tiếng Anh nầy có khác với ít văn bản được thêm vào và ít văn bản
lược đi. Tác giả gởi lời cảm tạ đến nhà phát hành sách Đức của Dr.
Paul Christian, về việc ông hoan hỷ cho phép sử dụng bản quyền tài
liệu bằng tiếng Anh nầy. Tác giả cũng bày tỏ niềm cảm khích về mối quan
tâm của ông Dr.Christian trong việc đẩy mạnh văn chương Phật Giáo ở
Đức.
Thật phấn khởi khi thấy rằng có mối quan tâm về thiền ngày càng lớn ở
phương Đông cũng như phương Tây, và ít nhất điều đó đến từ nhu cầu nội tại
chân chính. Hy vọng rằng cuốn sách nầy sẽ giúp cho nhiều người, trong
nhiều miền, ai thiết tha mong phát triển tiềm lực của tâm con người để có
sức mạnh và trầm mặc vĩ đại hơn, để tỉnh giác thâm nhập sâu hơn vào thực
tại, và cuối cùng để tâm giải thoát bất động trước ba kiều nữ Tham, Sân và
Si.
Chốn Ẩn Lâm
Kandy, Ceylon
Nyanaponika Thera