1- Sammutisacca: Sự thật Ngôn ngữ chế định.
2- Paramatthasacca: Sự thật Chân nghĩa pháp.

1- SỰ THẬT NGÔN NGỮ CHẾ ÐỊNH

Trong thế giới chúng sinh nói chung, nhân loại nói riêng, mỗi nước, mỗi nơi, mỗi nhóm thường chế định, đặt ra một ngôn ngữ riêng, từ người xưa được lưu truyền lại đến ngày nay, dùng để thông tin, diễn tả tư tưởng, ý nghĩ của mình đến cho người khác cùng nghe, cùng hiểu.

Do có nhiều ngôn ngữ khác nhau, nên cùng một vật, một ý nghĩ, v.v... mà mỗi ngôn ngữ chế định, đặt ra mỗi danh từ khác nhau, nhưng cũng chỉ nói đến đối tượng hay chủ thể ấy mà thôi.

Ví dụ:

Những danh từ ngôn ngữ này gọi là sự thật, bởi vì mọi người đã có quy ước với nhau cho là lời nói thật (saccavācā), nhưng đây chỉ là sự thật theo đời.

Nếu người nào cố ý lừa dối người khác, nói sai hay viết sai không đúng theo sự thật như đã thấy, đã nghe, đã biết..., người ấy gọi là nói sai, nói không đúng sự thật, phạm giới nói dối (musāvāda).

Sự Thật Ngôn Ngữ Chế Ðịnh Có 2 Loại:

1- Ngôn ngữ Pāḷi mà Ðức Phật dùng để thuyết pháp được ghi chép lại trong Tam tạng: Kinh tạng (Suttantapiṭaka), Luật tạng (Vinayapiṭaka),Vi diệu pháp tạng (Abhidhammapiṭaka).

2- Ngôn ngữ địa phương mà người đời dùng để nói, viết trong cuộc sống hằng ngày, trong mỗi dân tộc.

Muốn biết sự thật Ngôn ngữ chế định nào, thì cần phải học hỏi, để hiểu biết rõ ngôn ngữ ấy, nếu không biết, thì chỉ có nghe được âm thanh, mà không hiểu được ý nghĩa.

Sự thật này thuộc về Chế định pháp (Paññattidhamma).

CHẾ ÐỊNH PHÁP (Paññattidhamma)

Chế định pháp là pháp do con người căn cứ vào Chân nghĩa pháp có mà quy ước, chế định, đặt ra danh từ để nói, viết rồi lưu truyền từ người này sang người khác, từ đời trước đến đời sau.

Chế định pháp chia làm hai loại:

Ðó là ý nghĩa, hình dạng khác biệt của mỗi đối tượng, có nhiều loại:

* Santānapaññatti: Chế định về khối.

Sự chế định này dựa trên khái niệm về tứ đại (đất, nước, lửa, gió) liên kết lại với nhau thành hình khối.

Ví dụ:

Khái niệm về mặt phẳng của mặt đất, về chiều cao của núi, về chiều dài của sông, về chiều rộng của biển, v.v...

* Samūhapaññatti: Chế định về tổng hợp.

Sự chế định này dựa trên khái niệm các thành phần lớn nhỏ lắp ráp, kết cấu vào với nhau.

Ví dụ:

Khái niệm về sự tổng hợp các phần lớn nhỏ lắp ráp, kết cấu vào với nhau thành chiếc xe, thành cái nhà, v.v...

* Sattapaññatti: Chế định về chúng sinh.

Sự chế định này dựa trên khái niệm căn cứ ngũ uẩn, danh pháp, sắc pháp.

Ví dụ:

Khái niệm về con người, về đàn ông, về đàn bà, về chư thiên, về Phạm thiên, về con voi, về con ngựa, v.v...

* Disāpaññatti: Chế định về phương hướng.

Sự chế định này dựa trên khái niệm căn cứ thái dương hệ luân chuyển.

Ví dụ:

Khái niệm về phía mặt trời mọc, thuộc hướng Ðông, về mặt trời lặn, thuộc hướng Tây, về hướng Nam, về hướng Bắc, v.v...

* Kālapaññatti: Chế định về thời gian.

Sự chế định này dựa trên khái niệm căn cứ mặt trời.

Ví dụ:

Khái niệm về lúc mặt trời mọc là buổi sáng, về lúc mặt trời đứng bóng là buổi trưa, về lúc mặt trời lặn là buổi chiều, ngày, đêm, tháng, năm, v.v...

* Akāsapaññatti: Chế định về hư không.

Sự chế định này dựa trên khái niệm căn cứ khoảng không, do nương nhờ khoảng trống của tứ đại không dính liền với nhau.

Ví dụ:

Khái niệm về hang, động, giếng, hầm, hố, v.v...

* Kasiṇapaññatti: Chế định về đề mục kasiṇa.

Sự chế định này dựa trên khái niệm căn cứ vào tứ đại... dùng làm đề mục thiền định.

Ví dụ:

Khái niệm về đề mục đất, về đề mục nước, về đề mục lửa, về đề mục gió, v.v...

* Nimittapaññatti: Chế định về ấn chứng của thiền định.

Sự chế định này dựa trên khái niệm căn cứ các ấn chứng hiện ra do tiến hành thiền định.

Ví dụ:

Khái niệm về ấn chứng tiến hành ban đầu (parikammanimitta), về ấn chứng thô ảnh tương tự (uggahanimitta), về ấn chứng quang ảnh trong sáng (paṭibhāganimitta), v.v...

Tất cả mọi chế định về ý nghĩa (aṭṭha) hình dạng... khác biệt của mỗi đối tượng tuỳ theo khái niệm hiện rõ trong tâm tưởng, nên đối tượng ấy, không còn hiện rõ thực tánh của danh pháp, sắc pháp đúng theo Chân nghĩa pháp, song ý thức tâm có thể nhận biết đối tượng chế định về ý nghĩa ấy theo khái niệm.

Chế định này không chỉ là về khái niệm đơn thuần, mà còn chế định danh từ ngôn ngữ đặt tên gọi đối tượng, có hai tính chất đặc biệt là:

- Tâm hướng đến ý nghĩa (aṭṭha).

- Làm cho ý nghĩa ấy hướng về tâm.

* Tâm hướng đến ý nghĩa.

Ðó là tính chất của thính giả hoặc độc giả, khi nghe hoặc đọc sách báo, một danh từ ngôn ngữ quen thuộc, tâm hướng đến biết ý nghĩa, hình dạng của danh từ ấy.

Ví dụ:

- Danh từ "mặt đất", là một mặt bằng do tứ đại kết dính thành khối.

- Danh từ "con voi", là một con vật có thân hình to lớn, có bốn bàn chân lớn, có cái vòi dài làm lỗ mũi, v.v...

* Làm cho ý nghĩa ấy hướng về tâm.

Ðó là tính chất của người nói hoặc người viết, trước khi nói hoặc viết một danh từ ngôn ngữ nào, thì ý nghĩ hình ảnh của danh từ ấy đã hiện rõ trong tâm của người nói hoặc người viết.

Ví dụ:

- Danh từ "mặt đất", ở trong tâm hiện rõ hình ảnh một mặt phẳng do tứ đại liên kết thành khối.

- Danh từ "con voi", ở trong tâm hiện rõ hình ảnh một con vật có thân hình to lớn, có bốn bàn chân lớn, có cái vòi dài làm lỗ mũi,...

- Danh từ "khổ", "vui", v.v...

Những danh từ ngôn ngữ này người xưa đã chế định, có quy ước rõ ràng, được lưu truyền lại từ người này sang người khác, từ xưa cho đến nay; dùng để nói, viết, thông tin, diễn tả ý nghĩa tâm tư, tình cảm của mình, để hiểu biết lẫn nhau.

Chế định về danh từ ngôn ngữ có nhiều loại, trong đó có hai loại căn bản là:

1- Avijjamānapaññatti: Danh từ ngôn ngữ chế định không có Thực tánh pháp hiện hữu làm nền tảng.

Ví dụ:

Danh từ gọi "con người, đàn ông, đàn bà, chư thiên, ngôi nhà, chiếc xe, mặt đất, núi, sông",...

2- Vijjamānapaññatti: Danh từ ngôn ngữ chế định có Thực tánh pháp hiện hữu làm nền tảng.

Ví dụ:

Danh từ gọi "tâm, tâm sở, sắc pháp, Niết Bàn, hoặc sắc uẩn, thọ uẩn, tưởng uẩn, hành uẩn, thức uẩn, danh pháp, sắc pháp, Khổ thánh đế, Tập thánh đế, Diệt thánh đế, Ðạo thánh đế", v.v...

Những danh từ ngôn ngữ chế định, dầu có Thực tánh pháp hiện hữu làm nền tảng, và không có Thực tánh pháp hiện hữu làm nền tảng; cả hai đều thuộc về Chế định pháp (paññattidhamma), không phải là Chân nghĩa pháp (paramatthadhamma), vì có những tính chất đặc biệt như sau:

- Hoàn toàn tùy thuộc vào khái niệm và danh từ ngôn ngữ chế định.

- Bị hạn chế bởi không gian nơi này, nước kia.

- Bị thay đổi ý nghĩa theo thời gian quá khứ, hiện tại, vị lai.

- Bị ảnh hưởng trực tiếp vào trình độ hiểu biết của các hạng chúng sinh.

- Không có thực tánh (chỉ là danh từ ngôn ngữ).

- Không có trạng thái riêng của mỗi pháp.

- Không có sự sanh, sự diệt.

- Không có 3 trạng thái chung: trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã.

Chế định pháp thuộc về pháp, nên gọi là pháp vô ngã.

Do đó, pháp chế định này thuộc về "Sự thật theo ngôn ngữ chế định (sammutisacca)", chỉ có thể làm đối tượng của pháp hành thiền định mà thôi, hoàn toàn không thể làm đối tượng của pháp hành thiền tuệ.

2- SỰ THẬT CHÂN NGHĨA PHÁP

Sự thật Chân nghĩa pháp có 4 pháp là:

1- Citta: Tâm có trạng thái nhận biết đối tượng.

2- Cetasika: Tâm sở có trạng thái tùy thuộc nương nhờ vào tâm mà sanh.

3- Rūpadhamma: Sắc pháp có trạng thái bị hủy hoại do nóng, lạnh, đói, khát,...

4- Nibbāna: Niết Bàn có trạng thái vắng lặng mọi phiền não, ngũ uẩn...

Bốn pháp này gọi là sự thật, bởi vì chúng có Thực tánh pháp (Sabhāvadhamma) rõ ràng, mỗi pháp có thực tánh không bị biến thể theo thời gian và không gian, có trạng thái riêng của mỗi danh pháp, mỗi sắc pháp...

Sự thật Chân nghĩa pháp, hoàn toàn không phải là danh từ ngôn ngữ chế định. Song, danh từ ngôn ngữ mà Ðức Phật chế định dùng làm phương tiện để nghe, học hỏi, nghiên cứu; để hiểu rõ danh từ gọi về Thực tánh pháp, trạng thái riêng của mỗi danh pháp, mỗi sắc pháp ấy.

Những danh từ gọi tâm, tâm sở, sắc pháp, Niết Bàn... này cũng thuộc về Chế định pháp, nhưng có Thực tánh pháp làm nền tảng.

Sự thật Chân nghĩa pháp có 2 loại:

1- Sabhāvasacca: Sự thật đúng theo Thực tánh pháp là:

- Thiện pháp (kusaladhamma),
- Bất thiện pháp (akusaladhamma),
- Vô ký pháp (abyākatadhamma),... là những pháp không phải chúng sinh, không phải người, không phải đàn ông, không phải đàn bà, không phải vật này, vật kia,... mà chỉ là tất cả Thực tánh pháp mà thôi. Ðức Phật đã thuyết giảng, được ghi chép trong Vi diệu pháp tạng (Abhidhammapiṭaka).

2- Ariyasacca: Tứ thánh đế, là sự thật chân lý:

- Khổ thánh đế: Ðó là danh pháp sắc pháp thuộc trong tam giới, mà bậc Thánh nhân đã chứng ngộ.

- Nhân sanh Khổ thánh đế, hay Tập thánh đế: Ðó là tâm tham ái là nhân sanh Khổ thánh đế, mà bậc Thánh nhân đã chứng ngộ.

- Diệt Khổ thánh đế, hay Diệt thánh đế: Ðó là Niết Bàn, pháp diệt Khổ thánh đế, mà bậc Thánh nhân đã chứng ngộ.

- Pháp hành Diệt Khổ thánh đế, hay Ðạo thánh đế: Ðó là Thánh đạo hợp đủ 8 chánh: chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm, chánh định, là pháp hành Diệt Khổ thánh đế, mà bậc Thánh nhân đã chứng ngộ.

Tứ thánh đế này được Ðức Phật thuyết giảng trong bài kinh Chuyển Pháp Luân, v.v...

Muốn biết sự thật Chân nghĩa pháp, bậc Thiện trí không phải biết bằng trí tuệ do học hỏi, nghiên cứu (sutāmayapaññā), cũng không phải biết bằng trí tuệ do tư duy đúng đắn (cintāmayapaññā). Song, hai loại trí tuệ này làm nhân duyên hỗ trợ cho trí tuệ do hành (bhavanāmayapaññā). Chính trí tuệ do hành này mới có khả năng biết được sự thật chân nghĩa pháp. Trí tuệ do hành đó là trí tuệ thiền tuệ (vipassanāñāṇa).

Trí tuệ thiền tuệ có 2 loại:

- Trí tuệ thiền tuệ tam giới (lokiyavipassanāñāṇa) có khả năng thấy rõ, biết rõ được Thực tánh pháp (sabhāvadhamma), của danh pháp, sắc pháp sanh rồi diệt, thấy rõ biết rõ trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã, dẫn đến;

- Trí tuệ thiền tuệ siêu tam giới (lokuttaravipassanāñāṇa) có khả năng chứng ngộ chân lý Tứ thánh đế, chứng đắc 4 Thánh Ðạo, 4 Thánh Quả và Niết Bàn.

Sự thật này thuộc về Chân nghĩa pháp (Paramatthadhamma).

CHÂN NGHĨA PHÁP (Paramatthadhamma)

Chân nghĩa pháp có chi pháp rõ ràng, có thực tánh không biến thể theo thời gian: quá khứ, hiện tại và vị lai.

Chân nghĩa pháp có 4 pháp:

1- Citta - Tâm: có trạng thái nhận biết đối tượng.
2- Cetasika - Tâm sở: có trạng thái tuỳ thuộc nương vào tâm mà sanh.
3- Rūpadhamma - Sắc pháp: có trạng thái bị bị hủy hoại do nóng lạnh, đói khát...
4- Nibbāna - Niết Bàn: có trạng thái tịch tịnh vắng lặïng mọi phiền não, ngũ uẩn.

Ðó là 4 Chân nghĩa pháp.

1- TÂM (Citta): có trạng thái nhận biết đối tượng. Tâm gồm có 89 hay 121 tâm:

- Dục giới tâm (kāmavacaracitta) có 54 tâm.
- Sắc giới tâm (rūpavacaracitta) có 15 tâm.
- Vô sắc giới tâm (arūpavacaracitta) có 12 tâm.
- Siêu tam giới tâm (lokuttaracitta) có 8 (hay 40) tâm.

Tổng cộng: 89 (hay 121 tâm).

- Bất thiện tâm gồm 12 tâm:

* Tham tâm có 8 tâm.
* Sân tâm có 2 tâm.
* Si tâm có 2 tâm.

- Vô nhân tâm gồm 18 tâm:

* Quả bất thiện vô nhân tâm có 7 tâm.
* Quả thiện vô nhân tâm có 8 tâm.
* Duy tác vô nhân tâm có 3 tâm

- Dục giới tịnh hảo tâm gồm 24 tâm:

* Ðại thiện tâm có 8 tâm.
* Ðại quả tâm có 8 tâm.
* Ðại duy tác tâm có 8 tâm

- Sắc giới thiện tâm có 5 tâm.
- Sắc giới quả tâm có 5 tâm.
- Sắc giới duy tác tâm có 5 tâm.

- Vô sắc giới thiện tâm có 4 tâm.
- Vô sắc giới quả tâm có 4 tâm.
- Vô sắc giới duy tác tâm có 4 tâm.

8 hoặc 40 siêu tam giới [15] tâm được phân loại như sau:

- Thánh Ðạo tâm có 4 hoặc 20 tâm.
- Thánh Quả tâm có 4 hoặc 20 tâm.

2- TÂM SỞ (Cetasika): luôn luôn tuỳ thuộc nương nhờ vào tâm để phát sanh, có 4 trạng thái:

- Ðồng sanh với tâm: Khi tâm nào sanh, thì ắt phải có số tâm sở đồng sanh.

- Ðồng diệt với tâm: Khi tâm nào diệt, thì ắt phải có số tâm sở đồng diệt.

- Ðồng đối tượng với tâm: Khi tâm nào có đối tượng nào, thì ắt có số tâm sở cùng đối tượng ấy.

- Ðồng nơi phát sanh với tâm: Khi tâm nào phát sanh ở môn nào, thì ắt có số tâm sở cùng phát sanh ở môn ấy.

Ðó là 4 trạng thái của tâm sở luôn luôn tùy thuộc với tâm, không bao giờ tách rời nhau được. Ví như bóng với hình, bóng không thể tách rời khỏi hình. Có hình, thì có bóng, hình nào, bóng ấy, bóng luôn luôn tùy thuộc vào hình. Cũng như tâm sở luôn luôn tùy thuộc vào tâm để phát sanh.

Tâm sở (cetasika): gồm có 52 tâm sở, mỗi tâm sở đều có mỗi trạng thái riêng, do đó, có 52 trạng thái riêng.

Phân loại các tâm sở như sau:

2.1- Toàn tâm chung tâm sở (sabbacittasādharaṇacetasika): tâm sở đồng sanh với tất cả các tâm, gồm có 7 tâm sở.

2.2- Tùy sanh tâm sở (pakiṇṇakacetasika): tâm sở đồng sanh rải rác tuỳ theo tâm, gồm có 6 tâm sở.

2.3- Bất thiện tâm sở (akusalacetasika): tâm sở đồng sanh trong bất thiện tâm, gồm có 14 tâm sở.

1- Moha:

2.4- Tịnh hảo chung tâm sở (sobhanasādharaṇacetasika), tâm sở đồng sanh tất cả mọi tịnh hảo tâm, gồm có 19 tâm sở.

2.5- Tiết chế tâm sở (viraticetasika): là tâm sở chế ngự được tâm không hành ác, gồm có 3 tâm sở.

2.6- Vô lượng tâm sở (appamaññācetasika): là tâm sở có đối tượng chúng sinh vô lượng, gồm có 2 tâm sở.

2.7- Tuệ chủ tâm sở (paññindriyacetasika): là trí tuệ tâm sở, có 1 tâm sở.

Trí tuệ tâm sở có trạng thái thấy rõ, biết rõ thực tánh của các pháp.

(Trí tuệ tâm sở đồng sanh với 4 dục giới đại thiện tâm hợp với trí + 4 dục giới đại quả tâm hợp với trí + 4 dục giới duy tác tâm hợp với trí + 15 sắc giới tâm + 12 vô sắc giới tâm + 8 hay 40 siêu tam giới tâm. Như vậy, trí tuệ tâm sở đồng sanh với 47 hay 79 tâm).

Tâm sở luôn luôn tùy thuộc vào tâm do bởi 4 trạng thái đồng sanh, đồng diệt, đồng đối tượng, đồng nơi phát sanh. Do đó, tâm sở và tâm không thể tách rời nhau.

Khi tâm nào sanh, ắt phải có số tâm sở thích hợp đồng sanh với tâm ấy, để làm phận sự.

Tâm thường ảnh hưởng do bởi tâm sở nào có năng lực, thì tâm được gọi tên do năng lực của tâm sở ấy.

Ví dụ:

- Gọi tham tâm, vì có tham tâm sở trong 21 tâm sở đồng sanh với tham tâm. Cũng như vậy,

- Gọi là sân tâm, vì có sân tâm sở trong 22 tâm sở đồng sanh với sân tâm.

- Gọi si tâm, vì có si tâm sở trong 15 tâm sở đồng sanh với si tâm.

- Gọi đại thiện tâm hợp với trí, vì có trí tuệ tâm sở trong 38 tâm sở đồng sanh với đại thiện tâm ấy, v.v...

Cũng như màu hòa lẫn trong nước, hòa màu nào vào nước, thì nước trở thành màu ấy.

Tâm gồm có 89 hay 121 tâm, và tâm sở gồm có 52 tâm sở. Tâm và tâm sở luôn luôn sanh rồi diệt không ngừng, thay đổi tuỳ theo đối tượng và môn.

Trong mỗi chúng sinh có số lượng tâm và tâm sở nhiều hay ít không giống nhau, không chắc chắn. Bởi vì:

- Tùy thuộc vào mỗi hạng chúng sinh khác nhau, (có 12 hạng chúng sinh).

- Tùy theo đối tượng khác nhau, (có 6 đối tượng, có 6 loại tâm).

- Tùy thuộc vào cảnh giới tâm khác nhau, (có 4 cảnh giới tâm: dục giới tâm, sắc giới tâm, vô sắc giới tâm và siêu tam giới tâm), v.v...

Nếu chúng sinh nào mắt mù, tai điếc... thì chúng sinh ấy không có 2 nhãn thức tâm, 2 nhĩ thức tâm,... vì không phát sanh lên được.

3- SẮC PHÁP (Rūpadhamma)

Sắc pháp là pháp có trạng thái sanh - diệt, bị hủy hoại do nóng, lạnh, đói, khát,...

Sắc pháp gồm có 28 sắc pháp, phân làm 2 loại chính:

3.1- Sắc tứ đại (mahābhūtarūpa), có 4 sắc pháp:

3.2- Sắc phụ thuộc (upādāyarūpa).

Sắc phụ thuộc, là sắc nương nhờ ở sắc tứ đại mà phát sanh, có 24 sắc pháp. Chia làm 10 loại như sau:

Sắc pháp gồm có 28 sắc pháp. Mỗi người bình thường không bị bịnh tật, không bị khiếm khuyết trong thân thể, người ấy có đủ 27 sắc pháp.

Trong 4 Chân nghĩa pháp: tâm, tâm sở, sắc pháp thuộc về Pháp hữu vi (saṅkhatadhamma), vì bị cấu tạo do bởi 4 nhân duyên: nghiệp (kamma), tâm (citta), thời tiết (utu), vật thực (āhāra).

4- NIẾT BÀN (Nibbāna)

Niết Bàn là pháp có trạng thái tịch tịnh, vắng lặng mọi phiền não, ngũ uẩn, là pháp diệt mọi sự khổ, pháp an lạc tuyệt đối (santisukha). Niết Bàn thuộc về Diệt thánh đế.

Tính chất của Niết Bàn được phân ra nhiều loại, mỗi loại có ý nghĩa như sau:

4.1- Niết Bàn có 2 loại.

4.2- Niết Bàn có 3 loại.

4.3- Niết Bàn có 3 loại theo phiền não, ngũ uẩn, Xá Lợi.

Trong 4 Chân nghĩa pháp, Niết Bàn thuộc về Pháp vô vi (asaṅkhatadhamma) hoàn toàn không bị cấu tạo do bởi 4 nhân duyên: nghiệp (kamma), tâm (citta), thời tiết (utu), vật thực (āhāra), nên không có sự sanh, sự diệt, nên gọi Niết Bàn là pháp bất sanh, bất diệt.

Ðó là 4 Chân nghĩa pháp: tâm, tâm sở, sắc pháp, Niết Bàn.

Thật ra, Chân nghĩa pháp là pháp có những tính chất đặc biệt như sau:

Niết Bàn chỉ là đối tượng riêng của siêu tam giới tâm, đólà 4 Thánh Ðạo tâm, 4 Thánh Quả tâm mà thôi.

Niết Bàn thuộc pháp vô vi, nên là pháp vô ngã.

Như Ðức Phật dạy:

"Tất cả pháp hữu vi,danh pháp và sắc pháp.
Ðều có 3 trạng thái: vô thường, khổ, vô ngã.
Niết Bàn và chế định thuộc về vô ngã pháp".

Chú thích:

[15] Siêu tam giới tâm có 8 tâm, nghĩa là 4 Thánh Đạo tâm và 4 Thánh Quả tâm không hợp với 5 bậc thiền. Và siêu tam giới có 40 tâm, nghĩa là 4 Thánh Đạo tâm và 4 Thánh Quả tâm nhân với 5 bậc thiền (8x5=40).

[16] Kāya: nghĩa là tổng hợp toàn tâm sở, gồm có 3 uẩn: thọ uẩn, tưởng uẩn, hành uẩn.

[17] Citta: nghĩa là tâm thuộc về thức uẩn.

[18] Sắc xúc trần có 3 sắc pháp: đất, lửa, gió đã tính trong sắc tứ đại, không tính lại trong phần 24 sắc phụ thuộc.

[19] Tín pháp chủ: đức tin làm chủ có năng lực hơn 4 pháp chủ còn lại.

[20] Định pháp chủ: định làm chủ có năng lực hơn 4 pháp chủ còn lại.

[21] Tuệ pháp chủ: tuệ làm chủ có năng lực hơn 4 pháp chủ còn lại.

[22] Phiền Não Niết Bàn là diệt đoạn tuyệt phiền não bằng 4 Thánh Đạo Tuệ, chứ không phải phiền não diệt, vì phiền não sanh rồi phiền não diệt là việc thường của các danh pháp.

[23] Vinayapiṭaka, bộ Parivāra.